Bu yazıda, Keban’a komşu Arapkir İlçesi ile ilgili Kamûsü’l Alâm’ın 4. Cildi’nin 3142. Sayfası’nda yer alan bir bölüm var. Kamûsül Âlâm, Şemseddin Sami’nin 1889 ve 1898 yılları arasında yayınlamış olduğu, Türkçe’nin ilk ansiklopedisi olarak Kabul edilebilecek bir yapıttır.
Şemseddin Sami ise 1850-1904 yılları arasında yaşamış, ilk Türkçe sözlük, ilk Türkçe ansiklopedi, ilk Türk romanı gibi çalışmaları olan önemli bir kişidir. Aynı zamanda Galatasaray Spor Kulübü’nün kurucusu Ali Sami Yen’in de babasıdır. Aşağıdaki bölüm de Kamûsü’l Âlâm’ın 4. cildinde bulunmaktadır. Çeviri çalışması Amcam Ahmet Bayındır’ındır. Saygı ve rahmetle anıyorum.
‘’Ma’mûretü’l-Aziz Vilayeti’nin Harput Sancağı’nda ve Harput’un 75 kilometre şimal-i garbisinde ve Malatya’nın 55 kilometre şimalinde olarak 39 derece arz-ı şimali ile 36 derece 20 dakika tûl-i şarkide ve Fırat’a tabi Karasu mecrasının 25 kilometre garbinde vâki kaza merkezi bir kasaba olup, nısfından ziyadesi Müslim olmak üzere, 20.000 ahalisi, pek çok bağ ve bahçeleri, evlerde yapılan gezi ve alaca gibi ipek ve pamuk mensucatı, 18 cami ve mescidi, bir tekkesi, 3 medresesi, 1 kütüphanesi, 4 Ermeni, 1 Katolik ve 1 Protestan kilisesi, 4 hanı, büyücek çarşısı, müteaddit hamamlarıyla çeşmeleri, 2 rüşdiye ve 2 sıbyan mektepleri; 16 Ermeni ve Katolik ve Protestan mekâtib-i muhtelifesi, 2 kitapçı dükkânı, 2 eczanesi, 18 mensucat fabrikası ve 4 dabağhanesi vardı. Kasaba arızalı bir yerde olup, haneleri seyrek ve bağ ve bahçelerle muhat olmağla, dairesi pek vâsi ve hariçten manzarası be-gâyet dil-nişindir. Kasabanın mevki-i kadiminde pek eski zamanlardan kalma ve Mülûk-i Fursebniyesinden olduğu maznun olan musanna bir cami-i şerifle sair bazı maâbîd-i atika bulunuyor.
Arapkir Kazası vilayet ve sancağın garb-i şimali kısmında olup; şimalen Eğin Kazasıyla, şarken Dersim Sancağıyla, cenuben Keban Madeni Kazasıyla, Garb-i cenubi cihetinden Malatya Sancağıyla, garben dahi Sivas Vilayeti’yle mahdut ve 88 karyeyi havidir. Arazisi umumiyet üzere dağlık ve arızalı olup, Fırat’a tabi Karasu’ya dökülür birçok çay ve dereleri vardır. Arazi-i mezruası ve hububat vesair mahsulâtı dahi var ise de, başlıca mahsulâtı meyvelerin envaıyla üzüm vesaireden ibarettir. Kazanın ekser ahali-i zükûru odacılık ve uşaklık gibi hizmetlerle İstanbul’da vesair büyük şehirlerde bulunurlar. Mamûlat-ı sınâiyyesi başlıca gezi ve manusadan ibarettir.
Ahalisi 32.533 nüfustan ibaret olup, 11.000 kadarı mezâhib-i selâseye münkasım Ermeni ve küsuru kâmilen Müslim’dir. Merkez kaza kurbunda bulunan Sarı Çiçek Yaylası’nda yazın külliyatlı koyun sürüleri bulunup, sütlerinden istihsal olunan sadeyağ pek nefis ve güzel rayihalı olur. Derûn-i kazada 35 cami ve mescit, 38 mektep, 4 medrese, 11 kilise, 4 hamam, 32 değirmen ve fabrika ve 475 dükkân mevcuttur.”
Fotoğraf bölümünde ise Arapkir’den çok eski bir fotoğraf var. Fotoğrafta görünen ve üsteki yazıda da söz edilen, azınlıklara ait bu katedrali, Arapkir Belediyesi 1957 yılında dinamit ile yıkmıştır.
